محمد طاهر نقاش کاشانی: شاعرذوفنون دورۀ صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه کاشان

چکیده

یکی از هنرمندان ناشناختۀ کاشان در عصر صفوی، محمد طاهر نقاش کاشانی است که آثار چندی از خود به یادگار گذاشته است. تذکره‌نویسان او را شاعری خوانده‌اند که پیشۀ اصلی‌اش نقشبندی منسوجات بوده است. اگرچه پاره‌ای از اشعار او در برخی منابع ذکر شده‌ و برخی دیگر در جُنگ‌ها یافت می‌شوند، تاکنون گردآوری و تصحیح نشده‌اند. در متون تاریخی و پژوهش‌های امروزی، پنج تخلص برای او ذکر شده که در این مقاله فقط صحت یکی از آن‌ها تأیید می‌شود. از آنجا که او نقاش بوده، برخی محققان نقاشی‌هایی را به او منسوب کرده‌اند که در صحت ادعاهایشان جای تردید است. علاوه بر این، کتیبه‌ای که به خط ثلث بر روی کاشی با امضای او به جا مانده، نشان می‌دهد که او در خوش‌نویسی نیز دستی داشته است. از آنجا که تاکنون هیچ تحقیقی در مورد این هنرمند انجام نشده است، در متون مختلف از او به‌عنوان شاعر، نقشبند دیبا و زربفت، کاشی‌ساز، خوش‌نویس، مذهّب، مخترع کاغذ ابری و نقاش سیاه‌قلم یاد کرده‌اند. این در حالی است که بررسی‌ها نشان می‌دهد که او فقط برخی از این مهارت‌ها را داشته است. بنابراین مهم‌ترین سؤال مطرح در این مقاله،شناسایی آثار محمد طاهر نقاش بر اساس کارهای رقم‌دار او و نیز بررسی و تحلیل ویژگی‎های آن‌هاست. در این مقاله که بر اساس روشی تفسیری تاریخی انجام شده،پنج غزل کتابت‌شده توسط خود هنرمند، فهرستی از غزلیات و دوبیتی‌های او، و نیز چند طراحی سیاه‌قلم از او برای اولین بار منتشر می‌شود. یافته‌ها نشان می‌دهد که او یک نقشبند پارچه بوده که ذوق سرشار او در شعر سبب شد تا دکانش محل تجمع شعرای معروف آن زمان باشد. از آثار و مهارت‌هایی که دیگران به او نسبت داده‌اند، باید گفت که او نه کاشی‌ساز بوده و نه مذهّب و کاغذساز؛ و نیز هیچ ردپایی از او در نقاشی‌های دیواری بقعۀ سلطان عطابخش یافت نشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Muhammad Tahir Naqqash Kashani: The Multi-Skilled Poet of the Safavid Era

نویسندگان [English]

  • Mohamad Reza Ghiasian
  • Neda Asadi Chime
University of Kashan
چکیده [English]

One of the unknown artists of Kashan during the Safavid era was Mohammad Tahir Naqqash Kashani. Historical sources have called him a poet who trained some students, and his main profession has been naqshbandī (i.e. painter of textile motifs). Although some of his verses have been narrated in several texts, they have not been collected and edited. In primary sources and modern studies, five takhallus (i.e. pen name) have been mentioned for him, but in the present paper the authenticity of one of them is only confirmed. Since he was a painter, some scholars have attributed to him some mural paintings, but the accuracy of this claim has not been confirmed. Moreover, an inscription in thulth script on cuerda secatiles with his signature shows that he has also been involved in calligraphy. Since no research has been done on this artist so far, various texts have attributed different professions to him: poet, nagshband, calligrapher, painter, potter, illuminator, and paper maker. However, some evidence shows that he has only had the first four professions. Therefore, the most important question in this article is to identify Tahir’s works based on his signed works and, also, to study and analyze their characteristics. In this article, five ghazals written by the artist himself, a list of his poems as well as some of his art works are published for the first time.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Muhammad Tahir Naqqash
  • Poets of Kashan
  • Safavid Era
  • Habib ibn Musa Mausoleum
  • Safavid Painting

مراجع

1. آذرطلعت، امیرعلی (۱۳۷۸)، شرح احوال، بررسى آثار و گزیدۀ اشعار مسیح کاشانى (حکیم رکنا)، تهران: سروش.
2. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن (1430ق/ 1983م)، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت: دار الأضواء.
3. اکبری، عباس (1398)، کاشی و کاشان، کاشان: نشر مؤلف.
4. امینیان، سیف‌الله (1372)، «کاشان: خاطره‌ها و یادگارها (مصاحبۀ نوشته‌شده به قلم عباس سرمدی)»، فصلنامۀ هنر، شمارۀ 23، 19ـ38.
5. ایمان، رحم‌علی‌خان (1386)، منتخب اللطایف، تصحیح حسین علیزاده و مهدی علیزاده، تهران: انتشارات طهوری.
6. بیرشک، ثریا (1375)، «چگونگی روند توسعه و تکامل شهر کاشان در بستر تاریخ، کتاب اول: از آغاز تا آخر دوره سلجوقیان»، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ج3، 379ـ399. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
7. بهوپالی، ابوالخیر نورالحسن‌خان (1295ق)، نگارستان سخن، بهوپال (چاپ سنگی).
8. پیرنیا، محمدکریم (1383)، آشنایی با معماری اسلامی ایران (ساختمان‌های درون شهری و برون شهری)، تهران: دانشگاه علم و صنعت.
9. جُنگ شعر و نثر، نسخه خطی شماره 17012، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
10. حزین لاهیجی، محمدعلی بن ابیطالب (1375)، تذکرة المعاصرین، تصحیح معصومه سالک، تهران: سایه.
11. حسنی، حمید (1398)، تذکرۀ نصرآبادی. دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، https://cgie.org.ir/fa/article/225606/ (دسترسی: دی 1399)
12. خیام‌پور، عبدالرسول (1372)، فرهنگ سخنوران، تهران: طلایه.
13. دانش‌پژوه، محمدتقی (1356)، «رنگ‌سازی در کاغذ و رنگ‌زدایی از آن»، هنر و مردم، شمارۀ181، 16ـ35.
14. دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
15. رجبی، پرویز (1390)، کاشان: نگین انگشتری تاریخ ایران، تهران: نشر پژواک کیوان.
16. ساطع، محمود (گردآوری و پژوهش) (1389)، کاشان در گذار سیاحان، تهران: نشر دعوت.
17. سهیلی خوانساری، احمد (1366)، «مقدمه» در: گلستان هنر، نوشتۀ قاضی احمد بن شرف‌الدین حسین منشی قمی، تصحیح و اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران: کتابخانۀ منوچهری
18. شاطری، علی‌اصغر (1386)، هنرمندان کاشان، کاشان: مرسل.
19. ــــــ (1391)، ستارگان سیلک (جلد اول: تذکرۀ شاعران کاشان)، کاشان: مرسل.
20. صادقی، محسن (1390)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی: نسخه‌های 11601 تا 17100، تهران: مجلس شورای اسلامی.
21. صفا، ذبیح‌الله (1389)، تاریخ ادبیات ایران، تهران: انتشارات فردوس.
22. کلانتر ضرابی، عبدالرحیم (1379)، تاریخ کاشان، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
23. عاطفی، افشین (1381)، بزرگان کاشان، قم: افق فردا. ‏
24. فیض کاشانی، ملا محمدمحسن (1381)، کلیات علامه ملا محمدمحسن فیض کاشانی (دیوان فیض کاشانی)، تصحیح مصطفی فیضی با همکاری فائزه و فیروزه فیضی کاشانی، قم: اسوه.
25. قصاب کاشانی، سعید (1363)، دیوان قصاب کاشانی، تصحیح غلامحسین جواهری (وجدی)، تهران: انتشارات سنایی.
26. کریم‌زاده تبریزی، محمدعلی (1369)، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، لندن: ساتراپ.
27. کریمی، فاطمه (1368)، «کاشان» در: شهرهای ایران، به‌کوشش محمدیوسف کیانی، ج 3 و 4، 203ـ233. تهران: جهاد دانشگاهی.
28. کنبی، شیلا (1393)، رضا عباسی: اصلاح‌گر سرکش، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: متن.
29. ملیحای سمرقندی، محمد بدیع بن محمد شریف (1390)، مذکّر الاصحاب، تصحیح محمد تقوی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
30. میر تقی‌‌الدین کاشانی، محمد بن علی (1384)، خلاصة‌ الاشعار و زبدة ‌الافکار (بخش کاشان)، به‌کوشش عبدالعلی ادیب برومند و محمدحسین کهنمویی، تهران: میراث مکتوب.
31. نراقی، حسن (1343)، «نظری به آرامگاه شاه‌عباس کبیر در کاشان و مدارک تاریخی آن»، هنر و مردم، شمارۀ 24، 10ـ17.
32. نراقی، حسن (1348)، آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
33. ــــ (1365)، تاریخ اجتماعی کاشان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
34. نصرآبادی اصفهانی، میرزا محمد طاهر (1317)، تذکرۀ نصرآبادی، تهران: چاپخانۀ ارمغان.
35. واله داغستانی، علیقلی بن محمد علی (1384)، تذکرۀ ریاض ‌الشعرا، مقدمه، تصحیح و تحقیق محسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.
36. Biedrońska-Słota, Beata (2010), "Persian Sashes Preserved in Polish Collections" In: Carpets and Textiles in the Iranian World, 1400-1700: Proceedings of the Conference Held at the Ashmolean Musum on 30-31 August 2003, 176-185. Oxford, Genova: Ashmolean Museum.
37. Fotoohi, Mahmoud (2000), "Taḏkera-ye Naṣrābādi", Encyclopedia Iranica, online edition: iranicaonline.org/articles/tadkera-ye-nasrabadi (accessed on December 2020).
38. Losensky, Paul (2006), "Mādda tāriḵ", Encyclopedia Iranica, online edition: iranicaonline.org/articles/madda-tarik-chronogram (accessed on December 2020).
39. Robinson, B. W., Ernst J. Grube, G. M. Meredith-Owens and R. W. Skelton (1976), Islamic Painting and the Arts of the Book (The Keir Collection), London: Faber and Faber.
40. Sotheby’s (1999), Arts of the Islamic World, London Thursday 14 October 1999, London: Sotheby’s.
41. Stchoukine, Ivan (1964), Les peintures des manuscrits de Shāh 'Abbās Ier à la fin des Ṣafavīs, Paris: Librairie orientaliste Paul Geuthner.
42. Swietochowski, Marie Lukens and Sussan Babaie (1989), Persian Drawings in the Metropolitan Museum of Art, New York: Metropolitan Museum of Art.
43. Watson, Oliver (1985), Persian Lustre Ware, London: Faber and Faber.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار