دو رویکرد مذهبی غالی و معتدل بر دو لوح کاشی صفوی مسجدجامع کوهپایه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه ادیان و فلسفه، دانشکده ادبیات دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

2 استادیار گروه مطالعات عالی هنر، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

چکیده

تهیۀ دو لوح کاشی یادمان در اوایل دورۀ صفوی برای یک منبر کاشیکاری‌شده در مسجدجامع کوهپایه، شهری کوچک در نزدیکی اصفهان، سؤالات و ابهاماتی ایجاد کرده است. یکی از این کاشیها از نوع زرینفام است که در محرم سال 935 هجری در شهر کاشان و دیگری کاشی آبی و سفید که هشت ماه بعد در رمضان همان سال در شهر قمشه تولید شده است. محتوای کاشی اول مبین تشیع غالی و دومی مبین گرایش معتدل اسلامی دربارۀ امام علی(ع) و آل پیامبر(ص) است. این مقاله در صدد است ضمن معرفی عناصر معماری و هنری مسجدجامع کوهپایه، بر پایۀ بررسی میدانی، محتوای کاشیها را که در منبر و محراب این بنا نصب شده، بازخوانی نموده و با تحلیل اوضاع فرهنگی و مذهبی مرکز ایران در دوره شاه‌طهماسب، دربارۀ علت ساخت دو کاشی یادمان برای منبری واحد، نظریه‌ای جدید مطرح کند. نتایج این مقاله نشان می‌دهد که علت اصلی سفارش کاشی دوم، نگرانی سفارش‌دهنده از عبارت «هو العلی الاعلی» در صدر لوح زرینفام کاشان است که به‌دلیل کاربرد آن برای امام علی(ع) و برخی رهبران جنبش حروفیه، شعاری تند و غیرمتشرعانه تلقی می‌شد. لذا در شهر کوهپایه که یکی از مراکز نقطویه بود و برخی از بزرگان آن مانند ابوالقاسم امری بدین اتهام نابینا شدند، بانی منبر، حاج اسکندر به سفارش کاشی دیگری با محتوایی معتدل مبادرت میورزد. همچنین این دو کاشی مناسبات صنعتی و هنری شهرهای کاشان، قمشه و کوهپایه و به‌طور کلی مرکز ایران را نشان می‌دهند که متأثر از عقاید شیعی آن دوران است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Investigation of Two Safavid Tiles in the Jami’ Mosque in Kouhpayeh adopting Extremist and Moderate Religious Approaches

نویسندگان [English]

  • Mohammad Mashahdi Noosh Abadi 1
  • Mohamad Reza Ghiasian 2
1 Associate Professor, Faculty of Foreign Languages and Literature, University of Kashan, Iran
2 Assistant Professor, Faculty of Architecture and Arts, University of Kashan, Iran
چکیده [English]

The preparation of two memorial tiles in the early Safavid era for a tiled minbar in the Jami’ Mosque in Kuhpayeh, a small town near Isfahan, has raised questions and leads into ambiguities. One of these tiles is a lustre ceramic plaque which was produced in Muharram 935/September in 1528 in Kashan; the other is a blue-and-white tile that was produced eight months later in Ramadan in 1528in Qomsheh. The content of the first tile depicts radical (Ghulat) Shiism, and the second indicates a moderate Islamic tendency about Ali ibn Abi Talib and the Prophet’s Houshold. This article through an introduction of architectural and artistic elements of the Jami’ Mosque of Kuhpayeh, based on a field study, seeks to analyze the content of the tiles installed in the minbar and mihrab of the mosque. Based on the cultural and religious setting of central Iran during the reign of Shah Tahmasb, this paper proposes a new theory about the reason for the preparation of two memorial tiles for a single minbar. The findings show that the main reason for ordering the second tile is the customer’s anxiety about the phrase “Hu al-A’li al-a’la” --used for Imam Ali and some leaders of the Hurufi movement-- at the top of Kashan’s lustre tile Since it was considered an extremist and illegitimate slogan. Therefore, in Kuhpayeh, which was one of the Nuqtavi centers, and some of its elders such as Abu al-Qasim Amri were blinded by this accusation, the patron of the minbar, Haj Iskandar, ordered another tile with a moderate content. Also, these two tiles reveal the industrial and artistic relations of several cities such as Kashan, Qomsheh, and Kuhpayeh in the center of Iran that are influenced by Shiite beliefs of that time.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jami’ Mosque of Kuhpayeh
  • Tiled minbar
  • Kashan lustre tile
  • Blue-and-white tile
  • Safavid era
  • Nuqtavi movement
  1.  

    1. اعظم واقفی، حسین (1396)، میراث فرهنگی نطنز: جلد اول بخش اول، تهران: انجمن آثار و مفاخر.
    2. افشار، ایرج (1354)، یادگارهای یزد، ج2، تهران: انجمن آثار ملی.
    3. ــــــ (1374)، یادگارهای یزد، ج1، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
    4. افوشته‌ای نطنزی، محمود (1373)، نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار، تصحیح احسان اشراقی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    5. باباافضل (1351)، دیوان حکیم افضل‌الدین مرقی کاشانی (بابا افضل)، تصحیح مصطفی فیضی، حسن عاطفی، عباس بهنیا و علی شریف، کاشان: ادارۀ فرهنگ و هنر کاشان.
    6. ثبوت، اکبر (1375)، «حروفیه» در: دانشنامه جهان اسلام، ج13، 83ـ87. تهران: بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی.
    7. ثواقب، جهانبخش و فریده مروتی (1395). اقدامات فرهنگی شاه‌طهماسب اول در نهادینه‌سازی تشیع در جامعه، شیعه‌شناسی 54: 31ـ62.
    8. جعفریان، رسول (1376). صفویه در عرصۀ دین و دولت، ج۱. قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
    9. درگاه ملی آمار: جمعیت به‌تفکیک تقسیمات کشوری سال 1395. سرشماری عمومی نفوس و مسکن/ نتایج سرشماری/amar.org.ir (تاریخ دسترسی: مرداد 1400).
    10. دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
    11. زرین‌کوب، عبدالحسین (1369)، دنبالۀ جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
    12. الشیبی، کامل مصطفی (1374)، تشیع و تصوف، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
    13. کاشانی، تقی‌الدین (محمد بن علی) (1384)، خلاصةالاشعار و زبدة الافکار (بخش کاشان)، به‌کوشش عبدالعلی ادیب برومند و محمدحسین نصیری کهنمویی، تهران: میراث مکتوب.
    14. کیا، محمدصادق (1392)، نقطویان یا پسیخانیان، تهران، اساطیر.
    15. مشهدی‌ نوش‌آبادی، محمد و غیاثیان، محمدرضا (1399)، «الواح زرین‌فام کاشان در اواخر سدۀ نهم و نیمۀ اول سدۀ دهم هجری»، پژوهش‌های علوم تاریخی، دورۀ 12، شمارۀ 3: 107ـ131.
    16. Blair, Sheila S. (1992), The Monumental Inscriptions from Early Islamic Iran and Transoxiana, Leiden: Brill.
    17. Christie’s (1994), Islamic Art, Indian Miniatures, Rugs and Carpets, London, 18 and 20 October 1994, London: Christie’s.
    18. Curatola, Giovanni (2012), Al-Fann: Art from the Islamic Civilization: From the al-Sabah Collection, Kuwait, London: Thames & Hudson.
    19. O’Kane, Bernard (1986), "The Tiled Minbars of Iran", Annales Islamologiques 22: 133-153.
    20. Siroux, Maxime (1963), "Kouh-Payeh", Annales Islamologiques 5: 137-156.
    21. Siroux, Maxime (1966), "Kouh-Payeh: La Mosquee Djum'a et Quelques Monuments du Bourg et de ses Environs", Annales Islamologiques 6: 137-156.
    22. Siroux, Maxime (1973), "L'évolution des antiques mosquées rurales de la région d'Ispahan", Arts Asiatiques 26: 65-93, 95-112.
    23. Watson, Oliver (1975), "Persian Lustre Ware, from the 14th to the 19th Centuries", Le monde Iranien et l'Islam: Sociétés et cultures 3: 63-80.
    24. Watson, Oliver (1985), Persian Lustre Ware, London: Faber and Faber.
    25. Wilber, Donald Newton (1969), The Architecture of Islamic Iran: The IlKhānid Period, NewYork: Greenwood Press.
    26. URL 1: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8468919d (accessed August 2021).