مطالعۀ تاریخ معماری و شهرسازی کاشان با تکیه‌ بر شاکلۀ مفهومی جدل سه‌سویۀ لوفور

نوع مقاله : علمی -ترویجی

نویسنده

استادیار گروه معماری، مؤسسۀ آموزش عالی هنر شیراز، شیراز، ایران

چکیده

اکنون، فضا به‎‏سان کالایی تولیدی که بارها وارد فرایندهای مبادلاتی می‏شود، با گسستن از پیوندهای خود با زمان، به امری مجرد، ذهنی و ناقص بدل شده است. لوفور با پیشنهاد مطالعۀ فضا در پیوند با زمان و مکان، جنبۀ نوینی به مطالعات از این‌ نوع افزود. این پژوهش با بهره‏گیری از شاکلۀ مفهومی جدل سه‌سویه یا تریالکتیک فضایی لوفور در پی آن است که تاریخ معماری و شهرسازی کاشان را مطالعه کند. جدل سه‏سویه اشاره به روش تولیدِ فضا دارد. در این سه‌گانه، هر جامعه‏ای در هر تاریخی، واجد روشی مختص به خود برای تولید فضایی ویژه برای خود است که در همان حال، امکاناتی برای پشتیبانی از گسترش آن روشِ ویژۀ تولید دارد. در جدل سه‌سویه، بر بُعدِ تاریخی فضای شهری در کنار جنبه‏های فضایی آن پرداخته و ارتباط فضاهای سه‌گانه (دریافته، پنداشته و زیسته) در قالب اموری بینابینی بررسی می‏شود. این پژوهش مبتنی بر روش اسنادی است و داده‏های مورد نیاز آن بر اساس جست‌وجویی توصیفی‌تفسیری گردآوری‌ شده‌اند. برای تکمیل یافته‏ها، از تحلیل محتوا و مقوله‏بندی یافته‏ها استفاده شد. 72 سند تاریخی با توجه به معیارهای مختلف تعیین و مطالعه شدند. یافته‏های پژوهش نشان داد که فضای دریافتۀ کاشان، واجد اندام‏وارگی، تقارن، تراکم، تکرارشوندگی و مرکزگرایی است که سلسله‏مراتب دقیقی میان فضاهای درون و بیرون دارد. بافت فشردۀ شهر کاشان، به‌همراه رون اصلی شهر، شعاعی بودن گذرها، و حصار مدور خود، بر اساس ملاحظات اقلیمی، فرهنگی و دفاعی شکل گرفته است. در فضای پنداشته، کاشان به‏مثابۀ کانون مذهبی نقش مهمی در رویدادهای تاریخی منطقه داشته که با وجود این، پیرو قدرت مرکزی بوده است. در ساحت فضای زیستۀ کاشان، آیین‏های مذهبی اصلی‏ترین عامل حضور جمعی مردم در فضاهای شهری بوده که بنا به مناسبت و رویدادهای خود، فضای زیستۀ متفاوتی در شهر ایجاد می‏کرده‏اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Historical Study of Architecture and Urban Planning in Kashan, Based on the Conceptual Structure of Lefebvrian Trialectics

نویسنده [English]

  • Sepideh Barzegar
Assistant Professor, Department of Architecture, Institute of Higher Education of Art, Shiraz, Iran
چکیده [English]

 
Now, space is like a productive commodity that often enters into the exchange process. With bonds being broken between space and time, space has become abstract and imperfect. The study of space from Lefebvre's point of view, in relation to time and place, has added a new dimension to such studies. This research seeks to study the architecture and urban planning of Kashan throughout history by using the conceptual structure of Lefebvrian Trialectics. This research is a library-based study and has collected its data through a descriptive-interpretive method. Content analysis and categorization of findings were used to complete the findings. 72 historical documents were selected and studied according to different criteria. The findings have showed that the historical architecture and urban planning of Kashan has been formed by indigenous ideas and in harmony with the city’s nature and culture. The order of mass and space, the orientation of buildings and the city, the construction of passages, and the circular geometry of the city have been the characteristics of the perceived space in Kashan throughout the history. In the conceived space, historical organizations of political power were first created to divide and manage water resources. Later, due to the important role of Kashan in regard to water resources, this city became more powerful during the growth process compared with the biological complexes around the city. Economic-political organizations were also formed in order to reduce the volume of agricultural activities and to create industrial-commercial hubs, which before the Pahlavi era, had been placed in the main direction of Bazar. In the field of lived space of Kashan, the research findings have showed that cultural-religious rituals have played a significant role in the living space of the people. The art of the people in Kashan has been very much based on nature, and even the influence of nature can be seen in Kashan’s popular literature.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Trialectics
  • urban space
  • architecture
  • Kashan
  • Lefebvre

مراجع

  1.  

    1. آربری، جان آرتور (1336)، میراث ایران، ترجمۀ احمد بیرشک و دیگران، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    2. آروین، عباسعلی و نیازی، محسن (1385)، «خانه‏های تاریخی کاشان؛ ویژگی‏های اقلیم‌شناختی معماری بومی شهر کاشان»، فصلنامۀ کاشان‌شناخت، سال اول، شمارۀ 3، 83ـ107.
    3. آریانپور، عباس و آریانپور، منوچهر (1385)، فرهنگ انگلیسی به فارسی، تهران: جهان رایانه.
    4. آژند، یعقوب (1387)، نگارگری ایرانی، تهران: سمت.
    5. افشار، ایرج (1355)، مختصر جغرافیای کاشان، تألیف عبدالحسین سپهر، فرهنگ ایران‌زمین، شمارۀ 22، 430ـ458.
    6. اولیویه، گیوم آنتوان (1371)، سفرنامۀ اولیویه، گردآوری غلامرضا ورهرام، ترجمۀ محمدطاهر قاجار، تهران: اطلاعات.
    7. بزرگ‌زاد، حبیب‌الله (1350)، جشن‏ها و اعیاد ملی و مذهبی در ایران قبل از اسلام، اصفهان: چاپخانۀ داد.
    8. بلاذری، احمد ابن یحیی (1364)، فتوح البلدان، گردآوری محمد فروزان، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران: سروش.
    9. بیرشک، ثریا (1374)، «چگونگی روند توسعه و تکامل شکل‏گیری شهر کاشان در بستر تاریخ، کتاب اول: از آغاز تا آخر دورۀ سلجوقیان»، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، 379ـ399.
    10. پاکدامن، ناصر (1385)، «کاشان در صد سال پیش»، فرهنگ مردم، شمارۀ 19 و 20، 16ـ25.
    11. جعفریان، رسول (1376)، «پیشینۀ تشیع در کاشان»، کیهان اندیشه، شمارۀ 72، 3ـ18.
    12. چیت‌سازیان، امیرحسین (1391)، «رنگ و رنگرزی در فرش کاشان»، کاشان شناخت، دورۀ 5، شمارۀ 2، 116ـ135.
    13. حائری، محمدرضا، اعتماد، گیتی و حسامیان، فرخ (1383)، شهرنشینی در ایران، تهران: آگاه.
    14. حبیبی، میترا و برزگر، سپیده (1397)، «معیارهای ضرباهنگ‏کاوی زندگی روزانه در تولید اجتماعی فضای شهری با تکیه بر تجارب پژوهشی»، صفه، سال بیست‌وهشتم، شمارۀ 81، 47ـ63.
    15. حیدرخانی، مریم (1394)، «نقاشی ایرانی در مقام منبع تاریخی معماری ایران»، مطالعات معماری ایران، سال چهارم، شمارۀ 7، 151ـ163.
    16. حیدری، علی‌اکبر، قاسمیان اصل، عیسی و کیایی، مریم (1396)، «تحلیل ساختار فضایی خانه‏های سنتی ایران با استفاده از روش نحو فضا، مطالعۀ موردی: مقایسۀ خانه‏های یزد، کاشان، اصفهان»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شمارۀ 7، 21ـ33.
    17. خدابخشیان، مقدی و مفیدی، مجید (1393)، «فضاهای زیرزمینی در معماری اقلیم گرم و خشک»، هویت شهر، سال هفدهم، شمارۀ 8، 35ـ44.
    18. دادور، صدیقه، دانش، فاطمه و عباسی، زهرا (1395)، «بررسی ساختار کالبدی بازار به عنوان عنصر حیاتی شهرهای قدیم؛ موردپژوهی: بازار کاشان»، مدیریت شهری، سال پانزدهم، شمارۀ 44، 231ـ252.
    19. دالمانی، هانری رنه (1335)، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ محمدعلی فره‏وشی، تهران: امیرکبیر.
    20. دلاواله، پیترو (1348)، سفرنامۀ دلاواله، ترجمۀ شعاع‏الدین شفا، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    21. دیولافوا، ژان (1357)، سفرنامۀ مادام دیولافوا: ایران، کلده، شوش، ترجمۀ علی محمد فره‏وشی، تهران: خیام.
    22. راوندی، مرتضی (1354)، تاریخ اجتماعی ایران، جلد اول، تهران: امیرکبیر.
    23. ـــــــــ (1363)، تاریخ اجتماعی ایران، جلد ششم، تهران: امیرکبیر.
    24. رجبی، پرویز (1385)، کاشان در زمان ناصرالدین‌شاه و مشروطیت، گنجینۀ اسناد، 62، 85ـ95.
    25. رحمانیان، داریوش و میرزایی، مهدی (1397)، «نظام مالکیت آب در روزگار قاجاریه؛ نمونۀ موردی: کاشان و پیرامون»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، 8 (2)، 1ـ25.
    26. رزمجو، توران (1390)، «نگاهی به مکتب واسوخت در تاریخ ادبیات ایران»، کتاب ماه ادبیات، شمارۀ 162، 80ـ84.
    27. رضایی‌پور، مریم و ایرانی بهبهانی، هما (1395)، «باغ کهنۀ فین و محدودۀ میان آن تا باغ فین»، مطالعات معماری ایران، سال اول، شمارۀ 9، 7ـ23.
    28. زارع، لیلا، نقی‌زاده، محمد و حریری، شراره (1391)، «رابطۀ طبیعت و حیاط مرکزی با نگاه به معماری مسکن ایرانی کاشان»، هویت شهر، سال ششم، شمارۀ 12، 49ـ60.
    29. زندیه، مهدی و پروردی‌نژاد، سمیه (1389)، «توسعۀ پایدار و مفاهیم آن در معماری مسکونی ایران»، مسکن و محیط روستا، سال 29، شمارۀ 130، 2ـ21.
    30. زنگنه، زهره (1385)، «سفرنامۀ کاشان»، فرهنگ مردم، شمارۀ 19 و 20، 26ـ35.
    31. سادات بیدگلی، سید محمود و ساروخانی، زهرا (1387)، «بررسی علل تاریخی‌ـاقلیمی ایجاد اویی‏ها در منطقۀ کاشان»، گنجینۀ اسناد، سال اول، شمارۀ 1، 25ـ36.
    32. سلطان محمد میرزا قاجار (1364)، سفرنامۀ سیف‏الدوله معروف به سفرنامۀ مکه، گردآوری علی‏اکبر خداپرست، تهران: نشر نی.
    33. سید کباری، علیرضا (1378)، حوزه‏های علمیۀ شیعه در گسترۀ جهان، تهران: امیرکبیر.
    34. شاردن، سر جان (1366)، سیاحت‏نامۀ شاردن، جلد سوم، ترجمۀ محمد عباسی، تهران: امیرکبیر.
    35. شاطری، علی‌اصغر (1385)، «محرم در کاشان»، فرهنگ مردم، شمارۀ 19 و 20: 98ـ105.
    36. شجری، رضا (1384)، «دگرگونی‏های صوتی و آوایی در لهجۀ کاشانی»، کاشان شناخت، شمارۀ 1، 38ـ51.
    37. شورچه، محمود (1393)، فوکو فضا و برنامه‏ریزی، تهران: انتشارات مدیران امروز.
    38. شیرین‌بخش، زهره و دیگران (1396)، «رابطۀ مالیاتی دولت و اصناف در دورۀ پهلوی اول: نارضایتی از مالیات صنفی»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال هفتم، شمارۀ 1، 155ـ188.
    39. صادقی، مصطفی (1386)، کاشان در مسیر تشیع، جلد اول، قم: شیعه‏شناسی.
    40. صدرایی خویی، علی (1373)، سیمای خوی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
    41. صدری، مهدی (1376)، «اصطلاحات کشاورزی منطقۀ کاشان»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 11، 66ـ74.
    42. طاهباز، منصوره، جلیلیان، شهربانو و موسوی، فاطمه (1391)، «آموزه‏هایی از معماری اقلیمی گذرهای کاشان؛ تحقیق میدانی در بافت تاریخی شهر»، مطالعات معماری ایرانی، سال اول، شمارۀ 1، 59ـ83.
    43. طاهباز، منصوره و دیگران (1392)، «نورپردازی طبیعی در خانه‏های سنتی کاشان»، مطالعات معماری ایرانی، سال اول، شمارۀ 4، 87ـ108.
    44. طباطبایی، محمدحسین (1380)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، قم: صدرا.
    45. طبیبیان، منوچهر، چربگو، نصیبه و عبدالهی مهر، انسیه (1390)، «بازتاب اصل سلسله‌مراتب در شهرهای ایرانی‌اسلامی»، آرمان‏شهر، سال چهارم، شمارۀ 7، 63ـ76.
    46. عباس نیا، محسن، ابراهیم‌زاده، عیسی و عسگری، الهه (1390)، «شناسایی و ارزیابی دقیق نواحی آب و هوایی استان اصفهان از دیدگاه آسایش اقلیم گردشگری»، اندیشۀ جغرافیایی، سال پنجم، شمارۀ 10، 127ـ149.
    47. غفوریان، میترا، پی سخن، مینا و حصاری، الهام (1396)، «گونه شناسی سازمان فضایی و سلسله‌مراتب ورود در خانه‏های ایرانی با تأکید بر محرمیت»، نشریه علمی‌پژوهشی برنامه‏ریزی توسعۀ کالبدی، سال سوم، شمارۀ 7، 129ـ144.
    48. فتوحی رودمعجنی، محمود (1393)، «سبک واسوخت در شعر فارسی»، ویژه‏نامۀ نامۀ فرهنگستان (شبه قاره)، سال دوم، شمارۀ 3، 7ـ33.
    49. فلاندن، اوژن (1356)، سفرنامۀ اوژن فلاندن به ایران، ترجمۀ حسین نورصادقی، تهران: انتشارات اشراقی.
    50. فیگوئرا، دن گارسیا دسیلوا (1363)، سفرنامۀ دن گارسیا د سیلوا فیگوئروآ سفیر اسپانیا در دربار شاه‌عباس اول، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران: نشر نو.
    51. قاضی، جواد، رضا خضری، سید احمد و عطارزاده، عبدالکریم (1392)، «مقایسۀ ساختار و اجزای ورودی بناهای مذهبی و غیرمذهبی کاشان در دورۀ قاجار»، پژوهشنامۀ تاریخ تمدن اسلامی، سال چهل‌وششم، شمارۀ 2، 215ـ235.
    52. کرزن، جورج ناتانیل (1380)، ایران و قضیۀ ایران، جلد دوم، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    53. کرنگ، مایک و ثریفت، نایجل (1394)، اندیشیدن دربارۀ فضا، ترجمۀ محمود عبدالله‌زاده، تهران: دفتر پژوهش‏های فرهنگی.
    54. کلانتر ضرابی، عبدالرحیم (1378)، تاریخ کاشان، گردآوری ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
    55. کلمر، ژان (1385)، کاشان در دایره المعارف اسلام، فرهنگ مردم، ترجمۀ پانته‏آ رنجبر محمدی، 19 و 20، 10ـ13.
    56. کلمن، ناتانیل (1396)، لوفور برای معماران، مجموعۀ اندیشمندان برای معماران، جلد دوم، ترجمۀ سپیده برزگر، تهران: فکر نو.
    57. کیانی، محمد یوسف (1365)، شهرهای ایران، نظری اجمالی در شهرسازی و شهرنشینی در ایران، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
    58. گرجی مهلبانی، یوسف و دیگران (1390)، «ارزیابی معماری همساز با اقلیم در خانه‏های کاشان»، آرمان‏شهر، سال چهارم، شمارۀ 7، 31ـ40.
    59. گلچین معانی، احمد (1374)، مکتب وقوع در شعر فارسی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
    60. محمدی، عرفان و مختاری، مهدیه (1397)، «بررسی تأثیر معماری سنتی بر معماری معاصر با نگاه بر معماری شهر کاشان»، معماری‌شناسی، سال اول، شمارۀ 2، 1ـ10.
    61. مزرعتی، احمد (1394)، آیین‏های سنتی و سنت‏های آیینی در کاشان، کاشان: دعوت.
    62. مشکوتی، نصرت الله (1346)، «سروستانی در ربع مسکون با باغ تاریخی فین»، هنر و مردم، شمارۀ 58، 8ـ15.
    63. موقر، حمیدرضا، رنجبر، احسان و پورجعفر، محمدرضا (1394)، «بازشناسی مفهوم محله در شهرهای کویری ایران»، مطالعات معماری ایران، سال اول، شمارۀ 8، 35ـ56.
    64. ناجی نصرآبادی، محسن (1387)، فیض نامه، ترجمۀ ابوالقاسم نقیبی، تهران، مدرسۀ عالی شهید مطهری.
    65. نجومیان، امیرعلی (1387)، «تحلیل نشانه‏شناختی خانه‏های تاریخی کاشان»، نامۀ معماری و شهرسازی، سال اول، شمارۀ 1، 111ـ126.
    66. نراقی، حسن (1343)، بنای تاریخی تلگرافخانۀ کاشان، هنر و مردم، 29، 21ـ25.
    67. — (1345)، تاریخ اجتماعی کاشان، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
    68. — (1382)، آثار تاریخی شهرستان‏های کاشان و نطنز، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
    69. نصر، سید حسین (1373)، «عالم خیال و مفهوم فضا در مینیاتور ایرانی»، فصلنامۀ هنر، شمارۀ 26، 79ـ86.
    70. نوابخش، مهرداد، شیرازی، محمد و آقااحمدی، قربانعلی (1393)، «نگرشی جامعه شناسانه بر معماری خانه‏های تاریخی کاشان»، هویت شهر، سال هشتم، شمارۀ 20، 45ـ54.
    71. وارثی، حمیدرضا، زنگی آبادی، علیرضا و وفایی، ابوذر (1385)، «سیر تحولات تاریخی و کالبدی بافت قدیم کاشان»، فصلنامه کاشان شناخت، سال سوم، شمارۀ 1، 127ـ155.
    72. وامبری، آرمین (1381)، زندگی و سفرهای وامبری، ترجمۀ محمدحسین آریا لرستانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    73. Aronowitz, S. (2007), The Ignored Philosopher and Social Theorist: On the Work of Henri Lefebvre. Situation: Project of the Radical Imagination, 2 (1), 133–156.
    74. Cohn, M. (2003), Radical Space: Building the House of the People. New York: Comel University Press.
    75. de Certeau, M. (1984), The Practice of Everyday Life. Berkeley: University of California Press.
    76. Elden, S. (2006), Some Are Born Posthumously: The French Afterlife of Henri Lefebvre. Historical Materialism, 14 (4), 185–202.
    77. Goonewardena, K. (2008), Marxism and Everyday Life: on Henri Lefebvre, Guy Debord, and Some Others. In K.
    78. Harvey, D. (1981), The Spatial Fix - Hegel, Von Thunen, and Marx. Antipode, 13 (3), 1–12.
    79. Laurier, E., & Philo, C. (2007), ‘A parcel of muddling muckworms’: revisiting Habermas and the English coffee-houses. Social & Cultural Geography, 8 (2), 259–281.
    80. Lefebvre, H. (1960) in Kofman, E., & Lebase, E. (2003), Henri Lefebvre: Key Writings (Athlone Contemporary European Thinkers), (S. Elden, Ed.), London: Continuum.
    81. Lefebvre, H. (1970), The urban revolution. (N. Smith, Trans.) (Vol. null), Minneapolis: University of Minnesota Press.
    82. Lefebvre, H. (1973), Survival of capitalism: reproduction of the relations of Production. London: Allison & Busby.
    83. Lefebvre, H. (1974), The production of space. (D. Nicholson-Smith, Trans.), Oxford: Blackwell Publishers Ltd.
    84. Lefebvre, H. (1992), Rhythmanalysis: Space, Time and Everyday Life (Bloomsbury Revelations), (S. Elden, Trans.), New York: Continuum.
    85. Lehtovuori, P., & Koskela, H. (2013), From Momentary to Historic: Rhythms in the Social Production of Urban Space, the Case of CalÇAda De Sant’Ana, Lisbon. The Sociological Review, 61 (1), 124–143.
    86. Madanipour, A. (1996), Design of Urban Space, An Inquiry into a Socio-spatial Process. New York: Wiley.
    87. Merrifield, A. (1993), Place and Space: A Lefebvrian Reconciliation. Transactions of the Institute of British Geographers, 18 (4), 516.
    88. Merrifield, A. (2006), Henri Lefebvre : a Critical Introduction. New York: Routledge.
    89. Prescott, H. (2011), Rethinking Urban Space in Contemporary British Writing. A thesis submitted for the degree of doctor of philosophy. The University of Birmingham, School of Arts and Law.
    90. Shields, R. (1999), Love and Struggle: Spatial Dialectics. London: Routledge.
    91. Simpson, P. (2008), Chronic everyday life: rhythmanalysing street performance1. Social & Cultural Geography, 9 (7), 807–829.
    92. Schmider, V. (2012), Living Belfast: Representations of the City in Glenn Patterson’s Novels, Thesis submitted in fulfillment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy. Humboldt-Universität zu Berlin, school of literature.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار