نمادشناسی نقوش کاشی‌کاری حمام خان کاشان

نوع مقاله : علمی -ترویجی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه مطالعات عالی هنر، دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان، کاشان، ایران، نویسنده مسئول

2 دانشجوی کارشناسی‌ارشد هنر اسلامی، دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

چکیده

کاربرد تزیین در هنر ایرانی‌اسلامی وسیع و قابل توجه است. تزیین علاوه‌بر زیبایی مفاهیمی نمادین دارد که در قالب نقوش هندسی، ویژگی‌های ظاهری و رنگ‌های مورد استفاده دیده می‌شود. از هنرهایی که در دوران اسلامی محملی برای این امر بود، هنر کاشی‌کاری در معماری است. ازآنجاکه کاشی‌ها همواره بستری برای انتقال یک نقش زیبا و بامعنا بوده‌اند، مطالعۀ نمادهای نقوش به‌کاررفته در آن، علاوه‌بر شناسایی مفاهیم نقوش می‌تواند چرایی استفاده از آن‌ها را نیز پاسخ‌گو باشد. حمام که در عهد اسلام نقش ویژه‌ای دارد، به‌دلیل ساختار خاصش محل مناسبی برای به‌کارگیری این هنر در مناطق مختلف است. حمام خان واقع در بازار بزرگ کاشان، از زیباترین حمام‌های تاریخی این شهر محسوب می‌شود که در زمان کریم ‌خان زند به دستور عبدالرزاق خان حاکم کاشان در دورۀ‌ زندیه ساخته ‌شده است. از تزیینات به‌کاررفته در آن، کاشی‌های هفت‌رنگ منحصر‌به‌فردی است که در قسمت‌های مختلف حمام به چشم می‌خورد که دارای نقوشی همچون گل‌ و مرغ، نقوش هندسی، نقوش سادۀ تکرارشونده، برخی گره‌ها و نقشی رمزآلود از انسان است. با توجه به اینکه تاکنون هیچ‌ پژوهشی به نمادشناسی در کاشی‌های این حمام نپرداخته، ‌پژوهش توسعه‌ای حاضر که با روش توصیفیتحلیلی صورت گرفته است، با داده‌اندوزی به‌ دو صورت میدانی و کتابخانه‌ای انجام شد. نتایج پژوهش جایگاه ویژۀ هریک از عناصر تزیینی در پیدایش نماد و ایجاد معنا در یک بنای عام‌المنفعه را ازطریق کاشی‌کاری نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Symbology of Tile Patterns in Khan’s Historical Bathhouse

نویسندگان [English]

  • Amirhossein Chitsazian 1
  • Zahra Khashay 2
1 Associate Professor, Department of Advanced Art Studies, Faculty of Architecture and Art, University of Kashan, Kashan, Iran. (Corresponding Author)
2 Master student of Islamic art, Faculty of Architecture and Art, University of Kashan, Kashan, Iran
چکیده [English]

Introduction
Humans employ symbols to communicate and express their thoughts. Symbols permeate every aspect of human existence to the extent that no facet of human life has been devoid of symbolism since symbols play an essential role in communication. To decipher symbols and emblems an understanding of the linguistic framework and cultural context of each society is crucial. Khan’s Hammam (bathhouse) in Kashan is a building that is of general benefit to the public. Studying the tilework designs in Khan’s Hammam can not only reveal its artistic merits but also shed light on the symbolism employed and on the attention paid to it by both the patrons and the ordinary people along socio-linguistic frames, religion also plays a pivotal role in reinforcing symbolism during the Islamic era in Iran. Due to the constraints it faced, Shi'ism sought to express its beliefs in a symbolic and enigmatic manner. The range of symbolism in Iran's Islamic period held profound and intricate meanings for Shi'ites.
Materials and Methods
Khan’s Hammam, located on the way to Kashan’s Bazaar, is a building that is of general benefit to the public. An examination of the patterns and symbols employed in the bathhouse can not only reveal the symbols present in the patterns but also shed light on the reasons for their use in the bathhouse's tiles. The research methodology involves both field study and library research. The research approach is descriptive-analytical. The goal of this study is to examine and classify the patterns on Khan’s Hammam's tiles based on their themes and to identify the symbols used in them. The research questions are: which symbols have been used in the patterns on the tiles in Khan’s Hammam? What are the characteristics of the patterns on the tiles in Khan’s Hammam? Which themes do they convey? The findings of this study will highlight the unique position of each decorative element, including colors, patterns, forms in the creation of symbols and the generation of meaning in a building of general benefits to the public.
Findings and Discussion
The findings of this research has shown that in the tiling of the entrance hall and vestibule (originally having eight sides, called Hashti) and the changing room of the bathroom (called Sarbineh), motifs and shapes have been used that are symbolically significant. Reliance of man on symbols caused symbolism to become intertwined with mysticism during the Islamic era and to be widely employed in religious structures, public places with general benefits, as well as other places.  Such symbolism reflect the cultural context of the time. This study began by introducing the decorative tile works in Khan’s Hammam. Subsequently, it delved into an analysis of the patterns on each tile, elucidating the rationale behind their selection and the symbolism they embodied. According to the findings of this research, the tiling motifs of Khan's Hammam  included geometric shapes, plants, animals, and human motifs such as circle, Venus (called “Nahid” in Persian), the sun, hexagons, Arabesque (called slimi)motifs, flowers and bushes (called Gol-O-Boteh), bird-and-flower symbols, and depictions of men and women. In other words, the tile work artists drew upon a diverse array of patterns. The overall symbolism employed reflected the unity of existence, the reverence for the Heaven and the divine throne as well as an interest in stars and astronomy.
Conclusion
The findings of this study demonstrate that Islamic-era artists sought to showcase their artistic prowess while simultaneously fulfilling their mission to convey meaning, foster creativity, and employ symbolism. In other words, the purpose of ornamentation during the Islamic era extended beyond mere visual appeal to encompass the expression of profound concepts such as order, the unity of existence, and divinity, all of which are embodied in the patterns adorning structures of the period. Despite the numerous alterations it has undergone, Khan’s Hammam in Kashan continues to exemplify the astute utilization of symbols and emblems, as a cultural medium for transmitting messages across generations. Upon careful reflection, it becomes evident that the tile-work patterns in Khan’s Hammam are not merely decorative but possess deep-seated meanings and significance.


کلیدواژه‌ها [English]

  • Kashan Bazaar
  • Khan’s Hammam
  • symbolism of patterns
  • seven-color tiles
 بیرونی، محمد بن احمد ابوریحان. (۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶). قانون المسعودی. حیدرآباد دکن.
بیرونی، محمد بن احمد ابوریحان. (۱۳۶۲ش). التفهیم لاوائل صناعة التنجیم. تهران: چاپ جلال‌الدین همایی.
پاکباز، رویین. (1379). دایرةالمعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.
تشکری، فاطمه. (139۰). نمادپردازی در هنر اسلام. اطلاعات حکمت و معرفت، ۶(۶)، 34ـ39.
چیت‌سازیان، امیرحسین. (1385). نمادگرایی و تأثیر آن در فرش ایران. گلجام، ش. 4 و 5، ۳۷ـ۵۶.
حیدرزاده، توفیق. (۱۳۷۵). صورت فلکی بَرْساوُش. در دانشنامۀ جهان اسلام. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ج۱: ۹۵۷.
ذاکرین، میترا. (1390). بررسی نقش خورشید بر سفالینه‌های ایران. نشریۀ هنر‌های زیبا-هنر‌های تجسمی، شمارۀ 46، ۲۳ـ۳۳.
رئیس‌زاده، سارا. (1390). ارزش‌های نمادین در نقوش هندسی مجموعه شیخ صفی. نشریۀ نقش‌مایه، ۴(۹)، ۷۳ـ۸۴.
شیخ شبانی، ساجده، و خطیبی اصفهانی، زهرا. (1393). نگاهی به معماری حمام در ایران و معرفی حمام‌های شهر کاشان. در همایش ملی معماری، عمران و توسعۀ نوین شهری. تبریز: کانون مهندسان معمار.
صلاحی، مریم. (139۴). تحلیل ساختار بصری و زیبایی‌شناسی نقش‌مایۀ اسلیمی؛ نماد اصالت هویت در تزیینات و معماری اسلامی. در همایش ملی معماری و شهرسازی ایرانی اسلامی.
صوفی، عبدالرحمن بن عمر رازی. (1351). صور الکواکب الثمانیة و الاربعین. ترجمۀ نصیرالدین طوسی. تهران: چاپ معزالدین مهدوی.
عابددوست، حسین، و کاظم‌پور، زیبا. (1395). تحلیل ریشه‌ها و مفاهیم نقوش هندسی معماری دورۀ اسلامی در هنر کهن ایرانی. نگارینۀ هنر اسلامی، شمارۀ 10، 41ـ58.
منصوری، جمیله. (۱۳۹۶). مطالعۀ نقوش گلدانی در حمام‌های تاریخی ایران. جلوۀ هنر، شمارۀ ۲۲، ۸۷ـ۹۶.
منصوری، جمیله، و حسینی، سید هاشم. (1395). بررسی و مطالعۀ مضامین نقوش کاشی‌کاری در حمام‌های تاریخی شهر اصفهان از آغاز دورۀ صفویه تا اواخر عصر قاجار. دوفصلنامۀ علمی پژوهش هنر، ۶(۱۲)، ۱۰۳ـ۱۱۷.
نراقی، حسن. (1382). آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. چ۲. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
نصر، سید حسین. (1381). پیام روحانی خوشنویسی در اسلام. نشریۀ فرهنگ و هنر، شمارۀ 19، ۲۶ـ۳۳.
نقره‌کار، عبدالحمید. (1387). درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی. چ۱. تهران: انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی.
Seif, Hadi. (2014). Painted tile work from the 18th and 19th centuries. The Shiraz School Hardcover, March 30, 2014.
References
Abeddoost, H., & Kazempour, Z. (2016). Analysis of the Origins and Concepts of the Geometric Patterns of the Islamic Period in the Persian Art. Negarineh Islamic Art, 3(10), 41-58. [In Persian]
al-Biruni, M. (1954-1956). The Canon of Mas'udi. Vol. 3. Hyderabad Deccan. [In Persian]
al-Biruni, M. (1983). The Understanding of the Foundations of the Art of Astrology. Vol. 1. Printed by Jalal al-Din Homaei, Tehran. [In Persian]
Cheit-Sazian, A.H. (2006). Symbolism and its Impact on Persian Rugs. Goljam, Vol. 4 & 5. [In Persian]
Heidarzadeh, T. (1996). Barsavash constellation, Islam Encyclopedia, Vol. 1, 957. [In Persian]
Mansouri, J., & Hosseini, H. (2016). Examination and Study of Tilework Motifs in Historical Bathhouses of Isfahan City from the Beginning of the Safavid Period to the Late Qajar Era. Journal of Art Research, 6(12): 103-117. [In Persian]
Mansouri, Jamileh. (2017). Study of Vase Motifs in Historical Bathhouses of Iran. [In Persian]
Noghrekar, A. (1999). An Introduction to Islamic Identity in Architecture and Urban Planning. First Edition. Tehran: Ministry of Housing and Urban Development Publications. [In Persian]
Nasr, H. (2002). The Spiritual Message of Calligraphy in Islam. Journal of Culture and Art, 19. [In Persian]
Pakbaz, R. (2000). The Encyclopedia of Art. Tehran: Farhang Moaser. [In Persian]
Raiszadeh, S. (2011). Symbolic Values in Geometric Patterns of Sheikh Safi Complex. [In Persian]
Salahi, M. (2017). Analysis of Visual Structure and Aesthetics of Arabesque Motif, a Symbol of Identity Authenticity in Islamic Decoration and Architecture. [In Persian]
Seif, H. (2014). Painted tile work from the 18th and 19th centuries, The Shiraz School Hardcover – March 30, 2014 
Sheikh Shabani, S., & Khatibi Isfahani, Z. (2014). A Look at Bathhouse Architecture in Iran and Introduction of Bathhouses in Kashan. [In Persian]
Sufi. A. (1972). Souar al-Kawākib al-Thamâniyahwa al-Arba'in. Translated by Nasir al-Din Tusi. Vol. 1. Printed by Moez al-Din Mahdavi, Tehran. [In Persian]
Zahkerin, M. (2011). Examining the Sun Symbol on Iranian Ceramics. Journal of Fine Arts-Visual Arts, No. 46. [In Persian]