گونه‌شناسی معماری مساجد بازار تاریخی کاشان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار مرکز مستندنگاری، گروه مطالعات معماری و مرمت، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2 کارشناسی ارشد، گروه مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی، دانشگاه آزاد تهران مرکز، تهران، ایران

چکیده

 
بازار کاشان دربردارندۀ یازده مسجد تاریخی است. این مساجد در کنار بناها و مجموعه‌های دیگر، بخش‌های مهمی از پیکرۀ بازار را تشکیل می‌دهند؛ و علاوه بر این در شکل‌گیری هویت بازار نیز نقش دارند. ازاین‌رو شناخت مساجد از جمله الگو و نحوۀ شکل‌گیری‌شان و جایگاهی که از آن برخوردارند، از اهمیت برخوردار است و به شناخت دقیق‌تر بازار کاشان منجر می‌شود. همانند سایر عناصر تاریخی شهرها، این مساجد نیز تغییر کرده‌‌اند و گاه بخش‌هایی از آن‌ها از بین رفته و یا پس از تخریب به‌صورت جدیدی بازسازی شده‌اند. در این مطالعه، شناخت الگوها و نحوۀ کنارهم قرارگیری اجزا و فضاهای اصلی مساجد مدنظر است. لذا هدف این پژوهش شناخت و دسته‌بندی مساجد بازار کاشان است. در این راستا سه سؤال اصلی قابل طرح است: مهم‌ترین فضاهای مساجد بازار کاشان کدام‌اند؟ این مساجد دچار چه تغییراتی شده‌اند و از نظر کالبدی فضایی چه انواعی را شامل می‌شوند؟ این مطالعه به روش توصیفی تاریخی و همراه با پیمایش‌های میدانی صورت گرفته و تلاش شده تا طرح و ترکیب مساجد با یکدیگر مقایسه شوند. مطالعات صورت‌گرفته نشان می‌دهند که بازار کاشان عمدتاً و بلااستثنا شامل مساجد شبستانی است و هیچ‌کدام از مساجد یادشده فضاهای گنبدخانه و ایوان ندارند. این در صورتی است که نمونه‌های مهمی همچون مسجد جامع، مسجد میرعماد و مسجد وزیر در کاشان دربردارندۀ دو فضای مهم گنبدخانه و ایوان هستند. این مطالعه همچنین نشان می‌دهد که مساجد بازار تاریخی کاشان را می‌توان به دو گونۀ شبستانیِ بدون صحن و شبستانی با صحن تقسیم‌بندی کرد. علاوه بر این، مساجد شبستانی دارای صحن را نیز می‌توان در دو دسته جای داد: نخست، آن‌هایی که دارای صحن یا حیاطی دارای تشخص فضایی هستند و دوم آن‌هایی که حیاط در آن‌ها طرح یا جایگاه خاصی ندارد و صرفاً شامل فضاهای باز بدون شکل و تشخص است.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Architectural Typology of the Mosques within the Historical Bazaar of Kashan

نویسندگان [English]

  • Hamidreza Jayhani 1
  • Samineh Saberi 2
1 Associate Professor, Centre for Documentation, Architectural Studies and Restoration, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
2 MA Student, Department of Restoration, School of Architecture and Urban Planning, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The historical Bazaar of Kashan includes 11 mosques. These mosques along other buildings and places form the basic elements of Bazaar structure. Besides, these historical mosques play a significant role in the identity formation of the bazaar. Hence, shedding light on the given mosques, including their patterns, formation, and positions can provide accurate knowledge of the Bazaar and will be helpful. Like other historical elements in this city, these mosques have also undergone changes; that is, some parts have been destroyed, and others have been reconstructed. Regarding this background, the present study aims at figuring out the patterns, the assemblage of the principal elements, and the space of these mosques. In other words, the main objective is to identify and categorize these mosques inside the Bazaar of Kashan. In this respect, the following questions were addressed: what are the main spaces in these mosques? What changes and transformation have these mosques had undergone? How many types do they have in terms of spatial organization? Using a descriptive-historical method along with field surveys, the researcher has tried to compare the designs and compositions of these mosques. The surveys revealed that these mosques were mostly hypostyle ones; none had chambers and domes, while in the city of Kashan some grand mosques such as Jame Mosque, Mir-Emad Mosque, and Wazir Mosque included two key spaces, i.e., chambers and domes. This study also demonstrated that these mosques could be split into two types; that is, hypostyle mosques without and with courtyards. Furthermore, the hypostyle ones with courtyards could be put into two groups: those with courtyards and spatial identity and those in which courtyards had no special design or position, yet they contained open spaces without a shape or an identity. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kashan
  • historical Bazaar
  • historical mosque
  • typology

مراجع

  1. امین‌زاده، بهناز (1378)، «حسینیه‌ها و تکایا بیانی از هویت شهرهای ایرانی»، هنرهای زیبا، شمارۀ6: 55ـ66.
  2. ایراندوست، کیومرث و بهمنی‌اورامانی، آرمان (۱۳۹۱)، «تحولات کالبدی بازار سنتی در شهرهای ایران (مطالعۀ موردی: بازار شهر کرمانشاه)»، فصلنامۀ مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال دوم، شمارۀ ۵: 5ـ15.
  3. بازار ایرانی (1388)، تجربه‌ای در مستندسازی بازارهای ایران، چ۱، تهران: معاونت شهرسازی و معماری وزارت راه و شهرسازی.
  4. بلالی‌اسکویی، آزیتا، زارعی، سحر و حیدری‌ترکمانی، مینا (۱۳۹۹)، «الگوهای ترکیب اندام‌های بنیادین معماری مساجد شهر اصفهان در دورۀ صفوی»، نشریۀ معماری اقلیم گرم و خشک، سال هشتم، شمارۀ ۱۱: 125ـ150.
  5. بیرشک، ثریا (1375)، «چگونگی روند توسعه و تکامل شکل‌گیری شهر کاشان در بستر تاریخ»، مجموعه مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به‌کوشش باقر آیت‌الله‌زاده ‌شیرازی، چ۱، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی، 379ـ399.
  6. بیرشک، ثریا (1399)، کاشان (روند شکل‌گیری و توسعۀ شهر کاشان در بستر تاریخ)، چ۱، تهران: سازمان عمران و بهسازی شهری.
  7. پاسیان‌خمری، رضا، رجبعلی، حسن و رونده، محمدرضا (۱۳۹۶)، «گونه‌شناسی مساجد بلوچستان ایران، از دورۀ قاجاریه تا معاصر»، نشریۀ مطالعات معماری ایران، سال ششم، شمارۀ ۱۱: 189ـ205.
  8. پروندۀ ثبتی بازار کاشان (1355)، میراث‌فرهنگی کاشان و نطنز.
  9. پروندۀ ثبتی مدرسۀ سلطانی کاشان (1315)، میراث فرهنگی کاشان.
  10. پروندۀ ثبتی مسجد بالابازار (1382)، میراث فرهنگی کاشان و نطنز.
  11. پروندۀ ثبتی مسجد تبریزی‌ها (1353)، میراث‌فرهنگی کاشان و نطنز.
  12. پروندۀ ثبتی مسجد طمقاچی‌ها (عبدالباقی) (1380)، میراث فرهنگی کاشان و نطنز.
  13. پروندۀ ثبتی مسجد کفش‌دوزها (1382)، میراث فرهنگی کاشان و نطنز.
  14. پروندۀ ثبتی مسجد میدان (1310)، میراث فرهنگی کاشان و نطنز.
  15. پروندۀ ثبتی مسجد و حسینیۀ رباط (1383)، میراث فرهنگی کاشان و نطنز.
  16. پیرنیا، محمدکریم (1390)، معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، چ۳، تهران: انتشارات سروش دانش.
  17. جیحانی، حمیدرضا و صابری، ثمینه (۱۳۹8)، «آسیب‌شناسی و ارزیابی اصالت و یکپارچگی در محله طمقاچی‌های کاشان»، مجلۀ کاشان‌شناسی، سال هفتم، شمارۀ ۲: 57ـ84.
  18. خادم‌زاده، محمدحسن، معماریان، غلامحسین و صلواتی، کامیار (۱۳۹۶)، «گونه‌شناسی تحلیلی مساجد تاریخی حوزۀ فرهنگی کردستان ایران»، نشریۀ مطالعات معماری ایران، سال ششم، شمارۀ ۱۱: 103ـ124.
  19. خان‌محمدی، اکبر (1386)، «بازار در ادب فارسی»، هفت‌شهر، سال دوم، شمارۀ 20: 4ـ10.
  20. دانش‌پژوه، محمدتقی و افشار، ایرج (۱۳41)، «جامع الخیرات (وقف‌نامۀ سید رکن‌الدین یزدی)»، فرهنگ ایران زمین، شمارۀ 9: 68ـ277.
  21. ذاکرحقیقی، کیانوش، ماجدی، حمید و حبیب، فرح (۱۳89)، «تدوین شاخص‌های موثر بر گونه‌شناسی بافت شهری»، فصلنامۀ هویت شهر، سال چهارم، شمارۀ ۷: 105ـ۱12.
  22. زارعی، محمدابراهیم (۱۳۹۴)، «گونه‌شناسی معماری مساجد محله‌ای شهر سنندج در دورۀ قاجار»، فصلنامۀ مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال پنجم، شمارۀ ۱۹: 15ـ28.
  23. سپهر، عبدالحسین (1355)، «مختصر جغرافیای کاشان»، به‌کوشش ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین، شمارۀ 22: 430ـ458.
  24. شاطری، علی‌اصغر (1385)، «بازار تاریخی کاشان»، فصلنامۀ فرهنگ مردم، سال پنجم، شمارۀ 19 و 20، 174ـ181.
  25. صارمی، حمیدرضا، خدابخشی، سحر و خلاق‌دوست، متین (1395)، «بررسی تطبیقی جهت‌گیری شبستان در مساجد سنتی و معاصر»، نشریۀ شهرهای ایرانی اسلامی، شمارۀ 24: 65ـ84.
  26. طیارمراغی، محمود (1377)، «مدارس علمیۀ کاشان (قرون پنجم تا پانزدهم هجری)»، مجلۀ وقف میراث جاویدان، سال ششم، شمارۀ 2: 68ـ79.
  27. کلانترضرابی، عبدالرحیم (1378)، تاریخ کاشان، به‌کوشش ایرج افشار، چ۴، تهران: امیرکبیر.
  28. گلمبک، لیزا و ویلبر، دونالد (1374)، معماری تیموری در ایران و توران، ترجمۀ کرامت‌الله افسر و محمدیوسف کیانی، چ۱، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
  29. مدنی‌کاشانی، ملاعبدالرسول (1400)، کلمات انجمن، به‌کوشش سید محمود سادات‌بیدگلی، چ۲، تهران: شیرازۀ کتاب ما.
  30. معماریان، غلامحسین، غفاری، عباس و قلی‌زاده، فرزانه (۱۳۹۶)، «تحلیلی بر پارامترهای گونه‌بندی مساجد تاریخی شهر تبریز»، نشریۀ فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، سال سوم، شمارۀ ۱: 43ـ64.
  31. معماریان، غلامحسین و دهقانی‌تفتی، محسن (۱۳۹۷)، «در جست‌وجوی معنایی نو برای مفهوم گونه و گونه‌شناسی در معماری (مطالعۀ موردی: خانۀ گونۀ تالاردار شهر تفت)»، فصلنامۀ مسکن و محیط روستا، سال سی‌وهفتم، شمارۀ ۱۶۲: 21ـ38.
  32. مهدوی‌نژاد، محمدجواد و مشایخی، محمد (۱۳۸۹)، «بایسته‌های طراحی مسجد بر مبنای کارکردهای فرهنگی- اجتماعی»، نشریۀ معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، سال سوم، شمارۀ ۵: 65ـ78.
  33. مهدوی‌نژاد، محمدجواد، مشایخی، محمد و بهرامی، منیره (۱۳۹۳)، «الگوهای طراحی مسجد در معماری معاصر»، نشریۀ پژوهش‌های معماری اسلامی، سال دوم، شمارۀ ۴: 3ـ19.
  34. نراقی، حسن (1348)، آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، چ۱، تهران: انجمن آثار ملی.
  35. ـــــ (1374)، آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، چ۲، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  36. ـــــ (1345)، تاریخ اجتماعی کاشان، چ۱، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
  37. نژادابراهیمی، احد و مرادزاده، سام (۱۳۹۷)، «مطالعه‌ای در معماری مساجد ایران برای الگویابی معماری مساجد بوشهر در دورۀ قاجار»، فصلنامۀ هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، سال دهم، شمارۀ ۷۴، 87ـ98.
  38. ودیعی، کاظم (1351)، «بازار در بافت نوین شهری»، مجلۀ یغما، سال بیست‌وپنجم، شمارۀ 283: 9ـ19.
  39. هیلن‌براند، رابرت (1389)، معماری اسلامی، ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، چ۵، تهران: روزنه.
  40. Petruccioli, A. (2018), Religious Monumental Buildings in Kashan, Kashan An Iranian City in Change, Berlin: EB-Verlag Dr. Brandt Berlin, 107-142.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار